«Ինձ մեր հաջողություններն են ուրախացնում, ոչ թե Ադրբեջանի անհաջողությունները»

«Իրատեսի» հյուրը արձակագիր ՍՈՒՍԱՆՆԱ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆՆ է:

«ՄԱՐԴՈՒ ԳՈՅՈՒԹՅԱՆ, ՃԱԿԱՏԱԳՐԻ ԿԵՐՊՆ ԻՐԵՆԻՑ ՉԻ ԿԱԽՎԱԾ»

-Սուսաննա, Ձեր շատ ստեղծագործություններում («Այստեղով անցել է Աստվածը», «Քարտեզ առանց ցամաքի և ջրերի», «Անմահության սահմանը», «Էգ քամիների ոռնոցը» և այլն) Հայաստանը, կարծես, ներկայացվում է որպես փորձաճագար դրսի ուժերի համար: Իսկապե՞ս այդ կերպ եք ընկալում Հայաստանը` աշխարհի հետ իր հարաբերություններում:
-Ես կասեի՝ ոչ թե փորձաճագար, այլ հումք: Առհասարակ, մարդու գոյության, ճակատագրի կերպն իրենից չի կախված: Ամեն ինչ պայմանավորված է կողմնակի ազդակներով: Հայաստանի դեպքում՝ մի քիչ ավելի շատ: Մեր ձախողումներում մենք անվերջ վկայակոչում ենք մեր աշխարհաքաղաքական դիրքը, մեր ունեցած անհարմարությունները, բայց չէ՞ որ ուրիշ երկրներ էլ կան անհարմար աշխարհաքաղաքական դիրքով: Այս հանգամանքը սարքել գոյատևումի հիմնաքար, սխալների արդարացում` անընդունելի է: Ինչ քայլ նախաձեռնում են, հայտարարում են, թե Ռուսաստանը թույլ է տվել, Պուտինն իր «դաբրոն» է տվել: Թող նախ Պուտինն ինքը որևէ մեկի «դաբրոն» ստանա, հետո ուրիշին «դաբրո» տա: Մեր պաշտոնական լրատվության, քաղաքագիտական վերլուծությունների մեջ հնչում է, թե Ադրբեջանն ուզում է մեզ ոչնչացնել, Ռուսաստանն ուզում է Հայաստանը դարձնել զինանոց, Թուրքիան ուզում է մեզ կուլ տալ… Իսկ ի՞նչ ենք ուզում մենք: Մենք պիտի թքած ունենանք, թե ինչ են ուզում ուրիշները, մեր կյանքի պատասխանատվությունը մենք պիտի ստանձնենք: Ինձ բնավ չի մխիթարում, որ այս կամ այն բանն Ադրբեջանում վատ է: Ինձ մեր հաջողություններն են ուրախացնում, ոչ թե Ադրբեջանի անհաջողությունները: Ես չեմ ապրում որևէ մեկի ջգրու։ Եվ եթե այս մոտեցումները բերենք-կապենք իմ ստեղծագործություններում արծարծված հարցերին, անորոշության մեջ քաշքշվող հասարակ մարդու տառապանքներին, կարելի է ասել, որ կյանքն ինքը մի մեծ լաբորատորիա է, իսկ մենք այնտեղ փորձաճագար կլինենք, թե բանջարաբոստանային կուլտուրա, կախված է մեզնից, մեր համառությունից ու ձգտումներից:
-«Ներդաշնակություն» թատերգությունն ամբողջությամբ աբսուրդի ժանրով է գրված, բայց ունի շատ կոնկրետ, ծրագրային վերջաբան. «Այս հողի վրա կարելի է ամեն ինչ: Միակ բանը, որ չի կարելի՝ չի կարելի երկնքում մարդու տեղը բաց թողնել և երկրի վրա՝ Աստծո: Թե չէ ով ասես կարող է գրավել այն և խախտել տիեզերքի ներդաշնակությունը»: Գեղարվեստական մտածողության հակասականությունից եթե տեղափոխվենք իրական կյանք, ի՞նչ պատկեր կտեսնենք. աբսուրդի՞ գերակայություն, թե՞ ծանրակշիռ տրամաբանության:
-Գուցե կա ինչ-որ տրամաբանություն, որին ենթարկվում է Աստծու մտածողությունը: Բայց մեզ համար դա այնքա՜ն անհասկանալի է: Ներդաշնակությունը՝ մարդու և իր հոգու, մարդու և տիեզերքի, մարդու և բնության, պիտի չխախտվի, այլապես իրականությունն այլասերվում է, դառնում անտանելի: Եվ քանի որ պիեսից խոսեցինք, ասեմ, որ ժամանակակից գրողներիս պիեսները չեն բեմադրվում, գրական գործերը չեն դառնում կինոսցենարներ: Ոլորտի պատասխանատուները միայն հայտարարում են, թե լավ գործեր չկան: Օդի մեջ խոսելու փոխարեն կարելի է ասել՝ ծանոթ եմ էս, էս, էս գործերին, և դրանք պիտանի չեն՝ էս, էս, էս պատճառներով. Թե չէ՝ սեփական ծուլությունն արդարացնելու համար սևացնել գրողին, կարծում եմ, ճիշտ չէ: Եթե տարբեր ոլորտների մտավորականների միջև կապը չի գործում, կասեցվում է մշակույթի զարգացումը: Թեև բոլորիս ցանկությունը նույնն է, բայց մենք վերածվում ենք առակից հայտնի կարապի, խեցգետնի, գայլաձկան: Ցեղասպանության 100-րդ տարելից ենք հիշատակում, իսկ կինոգործիչներն զբաղված են ինքնաթիռի վթարի մասին ֆիլմ նկարելով, սերիալներ ստեղծելով: Այնինչ դասական գրողներից մինչև ժամանակակից հեղինակներ ունեն գործեր, որոնց հիման վրա կարելի է լավ ֆիլմեր ստեղծել: Կինոն, թատրոնը գրականությունն ուղեկցելու գործառույթն ունեն, բայց չեն իրականացնում այն: Նույնը ղարաբաղյան պատերազմի առնչությամբ կարող ենք ասել: Միշտ խոսվում է այն մասին, որ մենք դիվանագիտական ճակատում պարտություն ենք կրում: Պատերազմին մասնակցած առնվազն երեսուն գրող կա Հայաստանում, բայց այդ պատերազմի մասին ֆիլմ են նկարում անհասկանալի սցենարներով:
-Ձեր «Քարտեզ առանց ցամաքի և ջրերի» վիպակը չի՞ արժանացել կինոգործիչների ուշադրությանը:
-Դա տպագրվել է «Յուժնի Կավկազ» ամսագրում՝ ռուսերեն: Ամսագրի խմբագիր Նադյա Վենեդիկտովան ինձ գրած նամակում տարակուսանքով հարցնում է, թե ինչու պատերազմական իրավիճակում գտնվող Հայաստանի ռեժիսորներն այս գործի հենքով ֆիլմ չեն նկարում: Անուններ չտամ, բայց մեր կինոգործիչներից ոմանց տվել եմ վիպակը: Վստահ եմ՝ անգամ չեն կարդացել, որովհետև չեն արձագանքել: Գրականությունն ունի մատուցման կարիք, և եթե դա չի արվում, ապա գրողի արածը դառնում է ապարդյուն աշխատանք:
-Այսինքն, գրականությունն անպայման ունի արվեստի՝ իրեն ուղղորդող, հանրահռչակող ժանրերի աջակցության անհրաժեշտությո՞ւնը:
-Գրականությունը պիտի հանրահռչակվի, մեկնաբանվի: Դա նաև գրականագիտության գործառույթն է, որն այսօր մեզանում առանձնապես չի գործում, գրականության պոչից է քարշ գալիս: Իհարկե, գովասանքը կարևոր բան է գրողի համար, բայց նա ունի իրեն ուղղորդող գրականագիտական խոսքի կարիք: Այսօր շատ երիտասարդների հանճար են հռչակում: Իսկ ո՞ւմ հետ համեմատության մեջ են հանճար՝ Թումանյանի՞, Չարենցի՞, ադրբեջանցի կամ ուզբեկ գրողների՞: Սա պետք է ասվի, մեկնաբանվի: Մենք պիտի հասկանանք, թե ինչ չափանիշներով են գնահատվում արժեքները. փոքր թաղի մակարդակո՞ւմ, թե՞ նորմալ երկրի, քաղաքակիրթ աշխարհի: Իսկ չափանիշները հստակեցնելու, նշաձողը բարձր պահելու համար պետք է տեղեկացված լինել, ճանաչել աշխարհի ու քո արժեքները: Հսկայական ծախսեր են արվում, մեր երկիր են հրավիրվում աշխարհի բոլոր ժամկետանց փառքերը՝ երաժիշտներ, կինոդերասաններ: Նրանք ժամանակին իրենց դերը խաղացել են աշխարհի համար, ու հիմա աշխարհն ուրիշ տեղ է գնում: Ես չեմ ուզում, որ մեզ պոկեն աշխարհի այդ ընթացքից ու շպրտեն հարյուր տարի հետ՝ առաջվա արժեքների գիրկը: Բերդյաևի «հցՊՖոՈ ՀՏրրՌՌ» գրքում մեծ ընդհանրությունների ենք հանդիպում Հայաստանի հետ: Ստացվում է, որ մեր քաղաքականության և մտածողության իրավիճակը համապատասխանում է անցյալ դարասկզբի ռուսաստանյան իրավիճակին: Միակ բանը, որ մեզ պիտի մղի առաջ, մեր մշակույթն է: Բայց դա էլ են բերում-խոթում հարյուրամյա վաղեմությամբ չափանիշների մեջ: Ինձ հետաքրքրում է, թե այսօր իմ տարիքի գրողը, արվեստագետն ինչ են անում Եվրոպայում կամ աշխարհի այլ հատվածում: Ինձ հարկավոր է հասկանալ՝ ես ինչ-որ տեղ ունե՞մ համաշխարհային գրական ընտանիքում, թե՞ ոչ, մենք աշխարհի մաս կազմո՞ւմ ենք, թե՞ ոչ: Այս առումով նկարիչների, երաժիշտների գործը, իհարկե, ավելի հեշտ է, որովհետև նրանք չունեն լեզվի խնդիր: Իսկ գրողի համար բարդ է: Գրողը պիտի թարգմանվի, հետո պիտի պրոպագանդվի:

«ԳՐՈՂԸ ՊԻՏԻ ԱՆՊԱՅՄԱՆ ՀՐԱՇՔՆԵՐ ԳՈՐԾԻ, ՈՐ ԱՆՈՒՆԸ ՏԱՆՔ»

-Դուք ստեղծել եք գրական կերպարներ՝ Խորենը («Էգ քամիների ոռնոցը»), Նոյեմը («Այստեղով անցել է Աստվածը»), Գայանը («Չամադան, այսինքն՝ ճամպրուկ»), որոնք, ասես, հայ դիցաբանական հերոսների ժամանակակից դրսևորումները լինեն: Իսկ «Ես փոխում եմ տերս» պատմվածքի տատը ուղղակի Կուստուրիցայի հերոսներին է հիշեցնում: Դիցաբանական հերոսներին այսօրվա համատեքստում զետեղելն ի՞նչ ներքին մղումներով, ի՞նչ նպատակներով է պայմանավորված:
-Ինքս չեմ նկատել այդ զուգահեռները, բայց երբեմն ուրիշներն այնքան հետաքրքիր բաներ են նկատում իմ գործերի մեջ: Ես ինձ ավանդապահ մարդ եմ համարում և աշխատում եմ օգտվել այն ամենից, ինչ ստեղծվել է ինձնից առաջ: Կենցաղային օրինակ բերեմ. եթե քո ծնողը քեզ շքեղ տուն է թողել, դու չես գնա՝ անապատում տուն կառուցես. կընդարձակես ծնողիդ թողածը կամ հենց այդ ձևով էլ կվայելես: Ես առանձնապես ջանք չեմ գործադրում նոր բան հայտնաբերելու համար և օգտագործում եմ բոլոր այն ավանդույթները, այն նվաճումները, ինչ ունեցել է մեր գրականությունը: Եվ չեմ կարծում, թե սխալ բան եմ անում: Դրսից մեզ մոտ գրողներ են գալիս, մենք տեսնում ենք նրանց ստեղծածը՝ թեկուզ վատ թարգմանությամբ: Եվ մեր միջակ գրողը նրանց կողմից փառաբանվում է որպես մի նշանավոր երևույթ: Իսկ մենք, չգիտես ինչու, սպասում ենք, որ գրողը պիտի անպայման հրաշքներ գործի, որ անունը տանք: Առաջներում ավելի մեծ է եղել կյանքի հանդեպ հարգանքը, ավելի է արժևորվել բարեկրթությունը: Հիմա փոխվել է մարդու վերաբերմունքը կյանքի նկատմամբ. մարդը արարողից վերածվել է սպառողի: Ոչ թե մարդիկ են ծառայում կյանքին, այլ կյանքն են ծառայեցնում իրենց: Նախկինում կյանքն ընկալել են որպես պարգև: Մեր օրերում կյանքն ընկալում են որպես սպառման առարկա, ձգտում են նրանից ստանալ ինչքան հնարավոր է շատ բան՝ ոչինչ չտալով: Իմ աչքում շատ ավելի հարգանքի են արժանի նախորդ դարաշրջանները, երբ բնությունն այսպես դաժանաբար ոչնչացված չէր, երբ մարդկային կապերը գենդերային ծրագրերով խախտված չէին: Հավանաբար այս վերաբերմունքն է, որ ենթագիտակցորեն արտացոլվել է իմ գործերում:

«ԱՅՍՕՐՎԱ ԽՈՊԱՆՉՈՒ ԵՐԵԽԱՆ ՎԱՂԸ ԿԱՐՈՂ Է ԱԿԱԴԵՄԻԿՈՍ ԴԱՌՆԱԼ»

-Հրատարակիչ-գրող հարաբերության մասին ի՞նչ կասեք:
-Եթե գրողը քիչ թե շատ նորմալ «արտադրանք» է տալիս, այն հրատարակվում է պետական աջակցությամբ: Բայց ի՞նչ է տալիս դա գրողին, վերջին հաշվով. չի լինում հոնորար, չի թարգմանվում գործը կամ չի հանրահռչակվում կատարված թարգմանությունը: Թարգմանության համար որոշակի գումար հատկացնում է մշակույթի նախարարությունը, գրողների միությունն էլ ակտիվորեն նախաձեռնում է հայ գրողներին թարգմանելու գործը: Բայց դրան հաջորդող փուլը՝ թարգմանված գրականության տարածումը, հանրահռչակումը, որ պիտի իրականացնեն արտաքին գործերի, սփյուռքի նախարարությունները կամ համապատասխան այլ կառույցներ, բարձիթողի վիճակում է: Եթե հայ գրողը թարգմանվել է արաբերեն, իսպաներեն կամ այլ լեզվով, պիտի այդ թարգմանությունը հասցվի օտարալեզու ընթերցողին: Թե չէ ստացվում է, որ թարգմանությունների վրա ծախսված գումարն անտեղի վատնվում է, կատարված աշխատանքը չի ծառայում իր նպատակին: Երբ տարիներ առաջ Հերբերտ Մաուրը ժամանակակից հայ արձակ էր թարգմանել գերմաներեն և գրքի շնորհանդեսը կատարել Ավստրիայում, Հայաստանի դեսպանատնից ոչ մեկը չէր մասնակցել շնորհանդեսին՝ ի տարբերություն Թուրքիայի դեսպանատան: Ռուսաստանը, որ մեր խոպանչիների համար ջրի ճամփա է, հայ գրականության համար փակ տարածք է: Ռուսերեն չի հրատարակվում ու չի պրոպագանդվում ոչինչ, եթե չկա գրողի, արվեստագետի անձնական նախաձեռնությունը: Մենք ասում ենք, թե Ռուսաստանում երկու միլիոն հայ կա: Բայց Ամերիկայում հայն ավելի հայ է մնում, քան մեր կողքին գտնվող Ռուսաստանում: Իսկ հայ մնալու ճանապարհը գրականության միջով է անցնում, չէ՞: Ինչո՞ւ այս մասին չեն մտածում: Այսօրվա խոպանչու երեխան վաղը կարող է ակադեմիկոս դառնալ: Հո բոլորս խոպանչի ու տաքսու վարորդ չե՞նք ծնվել: Այդ խոպանչիներից շատերը, հանգամանքների բերումով, թողել են իրենց ֆիզիկան, բժշկությունը, մեկ այլ մասնագիտություն և դարձել ֆիզիկական աշխատուժ Ռուսաստանում: Բայց գենը հո չի՞ կորել, մի տեղից անպայման դուրս է գալու: Խոպանչին այսօր, զբաղված լինելով իր և իր երեխայի ֆիզիկական գոյությունն ապահովելու խնդրով, չունի իր հայրենիքի հետ շփվելու պահանջը, բայց վաղը նրա երեխան ունենալու է: Այս մասին պետք է այսօր մտածել: Ռուսաստանում գտնվող երկու միլիոն հայի հոգեկան առողջության, հոգեկան լիարժեքության մասին պետք է հոգանք, մի բան, որ հնարավոր է անել գրական-մշակութային կապը ձևավորելու, ամրապնդելու միջոցով:

Զրույցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Անհամբեր ու սիրով եմ սպասում իր հերթական գրին, ես էդ գրի մշտամնա ընթերցողն եմ
• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»

Մեկնաբանություններ